Atopowe zapalenie skóry (AZS) to wszystkie kłopoty ze zmianami skórnymi, które:
- powodują silne i dokuczliwe swędzenie
- występują w typowych miejscach, zmieniają się charakterystycznie w czasie
- mają przewlekły i nawracający charakter
- występują z innymi chorobami alergicznymi jak katar sienny (pyłkowica), astma lub alergiczne zapalenie spojówek, albo występują u innych członków rodziny
Inne nazwy: wyprysk endogenny, wyprysk atopowy, świerzbiączka, neurodermitis.
Atopia to predyspozycja człowieka do reakcji nadwrażliwości pod postacią kataru siennego, astmy, atopowego zapalenia skóry czy alergii pokarmowej.
Odrębności AZS u niemowląt
Świąd. Świąd u dzieci do 3-4 miesięcy objawia się inaczej. Nie potrafią podrapać swędzących miejsc, więc zachowują się jak człowiek, który jest związany, a chce się podrapać: kręcą się, są niespokojne, płaczą, krzyczą, przerywają jedzenie albo w ogóle nie są wstanie jeść. Niestety, wszystkie te objawy mogą być przyczyną wielu innych, czasami poważnych chorób, więc zawsze wymaga to konsultacji pediatry.
Typowe miejsca. U niemowląt najczęściej zmiany występują na policzkach, owłosionej skórze głowy (wyprysk dziecięcy), zwykle są rozsiane na tułowiu, na łydkach powodują zgrubienia, nawet skorupy, obejmują okolice kostki, przedramion, ramion. Mogą także pojawiać się zmiany w zgięciach pod kolanami i w łokciach. Charakterystyczne, że zmiany atopowe właściwie nie występują w okolicach przykrytych pieluszką.
W tym okresie zmiany skórne często są wynikiem nadmiernej ochronnej produkcji gruczołów łojowych, co nazywane jest wypryskiem łojotokowym albo trądzikiem niemowlęcym. Odróżnienie tych jednostek jest trudne i wymaga dłuższej, kilkumiesięcznej obserwacji. W ciężkich przypadkach pomocna jest konsultacja dermatologa.
Przewlekły i nawracający charakter. U niemowląt trudno mówić o przewlekłym przebiegu, zwłaszcza na początku, bo to od niemowlaka zaczyna się, właśnie atopowym zapaleniem skóry, tak zwany marsz alergiczny. Potem dopiero mogą pojawić się astma i katar sienny. Każda wysypka u dziecka budzi niepokój, dlatego ważne jest, by wyjaśnić jej przyczynę.
Po pierwsze wykluczamy inne choroby. Po drugie obserwujemy ustępowanie bądź nasilanie się zmian skórnych i próbujemy powiązać to ze stosowaniem różnych kremów, oliwek, mydeł, proszków do prania oraz z jedzeniem. Warto zapytać lekarza pediatrę, pediatrę-dermatologa, lub pediatrę-alergologa o to, jak najbardziej nasilone zmiany odnoszą się do jego skali. Często się zdarza, że zmiany oceniane przez nas na 10 w skali od 1 do 10 (10 – najgorzej) lekarz oceni najwyżej na 3.
Skóra wymaga cierpliwości. Dlatego od stopnia zaognienia zmian i szybkości ustępowania pod wpływem leczenia uzależniony jest wybór terapii. Łagodne leczymy długo, bezpiecznie. Ostre – szybko, nawet używając sterydów. Dlatego ważne aby sterydami leczyć tylko naprawdę ostre zmiany skórne.
Towarzyszące choroby alergiczne. Obecność innych chorób alergicznych dotyczy rodziców i rodzeństwa. Zdarza się także współistnienie astmy czy tak zwanego obturacyjnego zapalenia oskrzeli u niemowląt z AZS.
Przyczyna AZS
Przyczyna występowania AZS nie jest do końca znana. Ważne są zarówno czynniki genetyczne, jak i zewnętrzne.
Czynniki genetyczne, dziedziczone, dotyczą budowy skóry, jej zdolności do produkcji lipidu w naskórku. Wpływają także na układ nerwowy i hormonalny, biorące udział w reakcjach odpornościowych i przeciwzapalnych.
Z czynników środowiskowych ważne są alergeny, inne czynniki drażniące oraz wpływ otoczenia powodujący stres u pacjenta. Skóra i układ nerwowy w rozwoju embrionu pochodzą z tego samego listka zarodkowego, są więc ze sobą bardzo związane. Dlatego często zaostrzenia zmian skórnych związane są z bardziej lub mniej uświadamianymi przeżyciami.
Występowanie i przebieg AZS
AZS jest najczęstszą chorobą skóry u dzieci. Jedno na pięcioro – sześcioro dzieci choruje, a prawie połowa z nich pierwsze objawy ma już w pierwszym półroczu życia. U większości dzieci objawy pojawiają się w wieku przedszkolnym. Tylko co dziesiąte dziecko z AZS ma pierwsze objawy powyżej piątego roku życia. Na szczęście u większości dzieci ustępuje do 10 lat.
Leczenie
Ponieważ nie jest znana przyczyna, leczenie przyczynowe nie jest możliwe. Dlatego bardzo duże znaczenie ma obserwacja, co nasila zmiany skórne. Leczenie opiera się na:
- unikaniu/ograniczaniu tego co szkodzi
- leczeniu zmian skórnych i potem utrzymaniu skóry w całości bez podrażnień
Funkcje skóry i ich zaburzenia
Co wywołuje lub nasila zmiany? Wszystko co zaburza główne funkcje skóry i powoduje nasilenie zmian skórnych.
Funkcja ochronna. Skóra stanowi mechaniczną barierę chroniącą człowieka przed urazami, oraz innymi czynnikami uszkadzającymi skórę: wirusami, bakteriami, grzybami, a także substancjami toksycznymi, kwasami i inne substancjami drażniącymi, takimi jak detergenty, rozpuszczalniki, benzyna, a nawet piasek i woda.
Funkcja termiczna. Skóra chroni nas przed przegrzewaniem i mrozem, a więc reguluje temperaturę ciała.
Funkcja neuroregulacyjna. Skóra poprzez włókna nerwowe odbiera ważne bodźce: ciepło, zimno, dotyk czy ból.
Funkcja homeostazy. Skóra uczestniczy w regulacji ilości płynów przez zapobieganie parowaniu i pocenie.
Zaburzenia głównych funkcji skóry
Funkcja ochronna. Każde uszkodzenie skóry (mechaniczne czy przez drobnoustroje) powoduje uruchomienie reakcji obronnej skóry czyli zapalenie. Charakteryzuje się ono kilkoma cechami: ból lub świąd, zaczerwienienie, zwiększenie ciepłoty, wyczuwalne zgrubienie lub naciek i upośledzenie funkcji.
Funkcja termiczna. Ochrona przed przegrzewaniem polega na zwiększonym poceniu. Jeśli skórę za mocno przegrzewamy np. gorącą kąpielą lub temperaturą powyżej 20 stopni Celsjusza w mieszkaniu, to zwiększone pocenie spowoduje zmywanie warstwy tłuszczowej i nadmierne wysuszanie skóry Dodatkowo pot z solą drażni skórę, dodatkowo ją uszkadzając.
Funkcja neuroregulacyjna. Odbieranie bodźców zmysłowych pomaga dostosować produkcję warstwy tłuszczowej skóry, a także stopień pocenia i parowania. Z drugiej strony skóra reaguje również na stres, który powoduje zamykanie naczyń krwionośnych skóry, umożlwiając przepływ krwi do innych, ważniejszych w tym momencie narządów. Brak prawidłowego ukrwienia skóry, a więc jej prawidłowego odżywiania, powoduje zaburzenie jej wszystkich funkcji. Dodatkowo transport szeregu substancji uwalnianych w stresie bezpośrednio lub pośrednio drażni skórę. To wszystko prowadzi do uszkodzenia warstwy tłuszczowej, większej przepuszczalności skóry, zaburzeń regulacji płynów z ich większą utratą. Utrata większej ilości płynów powoduje ponownie wysuszenie, które potęguje drażnienie z powodu braku warstwy tłuszczowej. Tak zamyka się błędne koło nasilania się zmian skórnych. Największą rolę w odwracaniu tego procesu uszkadzania skóry ma warstwa lipidowa, tłuszczowa. To dzięki niej skóra jest gładka i to głównie ona zapobiega parowaniu. Dlatego odbudowa warstwy tłuszczowej jest najważniejsza i zarazem najprostsza. Należy skórę nawilżać tak często, jak tego wymaga, nie dopuszczając do wysychania skóry.
Funkcja homeostazy. Tkanka tłuszczowa ma główny udział w parowaniu. Dlatego wysychanie skóry, czy zmywanie warstwy tłuszczowej zwiększają parowania. I odwrotnie: uzupełniając z zewnątrz tłuszcze, zatrzymujemy parowanie i dzięki temu nawilżamy skórę.
Leczenie zmian skórnych i zapobieganie podrażnieniom
Leczenie przez natłuszczanie jest najistotniejszym elementem postępowania w defekcie skóry jaki występuje u chorych na AZS.
Łagodzenie świądu jest niezwykle ważne dla komfortu życia. Badania jakości życia pacjentów w różnych chorobach wykazują, że świąd i zmiany skórne w przewlekłej chorobie, jaką jest AZS potrafią być bardziej dokuczliwe niż cukrzyca, astma, czy nawet niektóre choroby nowotworowe. Ponadto drapanie poważnie utrudnia leczenie i pogarsza stan skóry. Prawie każdy chory na AZS ma na skórze wiele bakterii (w tym najczęściej gronkowiec złocisty), czasem grzyby. Rozdrapywanie umożliwia wnikanie bakterii w głąb skóry i ich rozmnażanie się, co prowadzi do rozleglejszego uszkodzenia skóry. To zaś powoduje opisane wyżej konsekwencje uszkodzenia funkcji skóry.
Świąd łagodzi:
- kąpiel w letniej wodzie
- mycie w łagodnych mydłach o wskaźniku pH poniżej 5,5 lub substytutach mydeł i od razu po kąpieli nawilżanie/natłuszczanie emolientami (substancjami natłuszczającymi), które wzmacniają barierę lipidową naskórka i dzięki temu zmniejszają utratę wody przez skórę. Niektóre składniki emolientów to ceramidy, kwasy tłuszczowe, woski, trójglicerydy, skwalen, oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego. Niektóre firmy produkujące lecznicze kremy do skóry wrażliwej, zajmują się suchą skórą ponad 150 lat, ale każdy pacjent ma inną wrażliwość i dlatego jeden lepiej będzie tolerował w składzie kremu Pantenol jako lek na świąd a inny np. mocznik czy regenerujące witaminy
Substancje dodatkowe to między innymi:
- Pantenol – prowitamina B5 przyspiesza syntezę lipidów i białek przez co wzmaga gojenie uszkodzeń naskórka z różnych przyczyn, w tym oparzeń, chorób skóry czy alergii.
- Alantoina – pochodna mocznika, łagodzi podrażnienia, zmiękcza i wygładza skórę.
- Mocznik – składnik NMF, naturalnego czynnika nawilżającego. Ułatwia wiązanie wody przez włókna keratynowe zmiękczając naskórek. Reguluje również proces rogowacenia.
- Kwas mlekowy – działa synergistycznie z mocznikiem. Wzmacnia strukturę kolagenu w skórze właściwej.
- Kwas hialuronowy – hialuronian sodu, jest obecny w naskórku i skórze właściwej. Jest głównym składnikiem substancji pozakomórkowej, stanowiąc ochronę na powierzchni skóry przed parowaniem i działaniem czynników zewnętrznych.
- Ogórecznik lekarski – zawierają kwas gammalinolenowy oraz linolowy, wchodzące w skład fosfolipidów błon komórkowych. Zapobiega uszkodzeniu bariery naskórka i hamuje procesy zapalne.
Inne czynniki łagodzące świąd to:
- luźna piżama bawełniana (100% bawełny, bez dodatków syntetycznych)
- luźne ubrania bez wełny
- pranie w specjalnych proszkach (Lovela, Jelp)
- chłodna temperatura w mieszkaniu i podczas snu